Waarom klimaatrechtvaardigheid ingewikkelder is dan het lijkt

4 september 2025 Kari Jasperse

Stel je voor: bij elk nieuw shirt dat je koopt, krijg je er gratis een zak katoenpluis, een bak vies afvalwater én een wolkje CO₂ bij cadeau. Eerst lach je erom en zet je het in de schuur. Maar na een paar shopping trips moet je al uitwijken naar de tuin. Voor je het weet verandert die in een afvalberg waar zelfs de buurtkat niet meer overheen durft te klauteren. Onvoorstelbaar? Toch is dit precies wat er in de echte wereld gebeurt. Alleen stapelen de resten en de uitstoot zich niet op in jouw tuin, maar wordt dit verscheept naar de andere kant van de wereld, zodat wij onze tuin schoon kunnen houden. Terwijl daar de leefomgeving steeds voller en vervuilder wordt, draag jij je nieuwe shirt zonder zichtbare gevolgen. Is dat wel eerlijk?

Klimaatactivisten vragen al jaren om klimaatrechtvaardigheid, met slogans als: “What do we want? Climate Justice! When do we want it? Now!” Ze vragen daarmee niet om óók een afvalberg in onze tuinen aan te leggen, maar om veel beter na te denken over wat klimaatrechtvaardigheid eigenlijk betekent. In dit artikel onderscheiden we vier verschillende soorten klimaatrechtvaardigheden: distributieve,  procedurele, erkennende en  restauratieve rechtvaardigheid (Vicca en Crabbé, 2022).

Bron: Unsplash

Distributieve rechtvaardigheid: wie krijgt wat?

Distributieve rechtvaardigheid gaat over de verdeling van kosten en baten van klimaatverandering (Yerkes en Bal, 2022). De kosten zijn bijvoorbeeld: slechte water- en luchtkwaliteit, extreme hitte, overstromingen en voedseltekorten door droogte. De baten zijn bijvoorbeeld: energie- en brandstofvoorziening, goedkope kleding en voedselzekerheid. Hierbij speelt het principe van proportionaliteit een grote rol. Het ontvangen van je eigen afval bij een aankoop zou proportioneel zijn. Omgekeerd betekent het niet ontvangen van dit afval ervoor dat dit afval ergens anders belandt, wat tot een ongelijke verdeling van kosten leidt. Op bepaalde plekken zijn de baten van productie en consumptie dus hoger dan de kosten, terwijl op andere plekken de kosten hoger zijn dan de baten (Vicca en Crabbé, 2022). In Nederland kunnen wij bijvoorbeeld zorgeloos blijven produceren zonder de klimaatschade van bijvoorbeeld slechte luchtkwaliteit te ervaren. Dit komt doordat we vervuilende onderdelen van het productieproces – zoals de fabrieken – verplaatst hebben naar de andere kant van de wereld. Kijk maar eens in je kledinglabel: daar staat waarschijnlijk ‘made in China of Bangladesh’.

Afbeelding 2 toont het gevolg: hoe wereldwijd een hoger inkomen gerelateerd is aan een groter aandeel in uitstoot. De rijkste 5% van de wereldbevolking is bijvoorbeeld verantwoordelijk voor meer dan 35% van de totale CO₂-uitstoot. Echter, de gevolgen van deze CO₂-uitstoot (extreme weersomstandigheden, verstoring van ecosystemen, een stijgende zeespiegel etc.) zijn niet voor de rijkste 5%, maar voor het allerarmste deel van de wereldbevolking dat procentueel gezien veel minder verantwoordelijk is voor de wereldwijde CO₂-uitstoot.

Bron: Kartha et al. (2020, p. 7)

Procedurele rechtvaardigheid: wie mag meebeslissen?

Om distributieve onrechtvaardigheid tegen te gaan, is het nodig dat benadeelde landen gehoord worden. Dit heeft te maken met de tweede vorm van klimaatrechtvaardigheid: procedurele rechtvaardigheid. Er is sprake van procedurele rechtvaardigheid wanneer ieders stem gehoord en erkend wordt (Yerkes en Bal, 2022). Echter, de realiteit wijst uit dat er veel ongelijkheid is tussen landen (en partijen) in de mogelijkheden om mee te beslissen over klimaatbeleid.

Wanneer er bijvoorbeeld klimaatakkoorden worden opgesteld, hebben niet alle landen evenveel invloed en macht. Zo hebben binnen de VN bepaalde landen wel vetorecht en andere niet (Vermeulen, 2016). Bij VN-klimaatconferenties, zoals de tweejaarlijkse COP-onderhandelingen, wordt procedurele rechtvaardigheid dan ook vaak betwist (World Economic Forum, 2023). Kwetsbare landen in de Stille Oceaan wiens voortbestaan bedreigd wordt door klimaatverandering hebben beperkte macht en middelen, terwijl grote vervuilers als de VS en China de gesprekken domineren (Global Development Policy Center, 2021). Om bij het voorbeeld te blijven: het geproduceerde afvalwater en katoenpluis wordt vaak zonder overleg over de schutting gegooid in de kwetsbaarste gebieden. Het betrekken van ondervertegenwoordigde groepen in besluitvorming kan dat tegengaan en zorgen voor andere oplossingen die eerlijker zijn en beter aansluiten bij de praktijk (Vicca en Crabbé, 2022).

Op kleinere schaal is procedurele rechtvaardigheid ook terug te zien in de Nederlandse politiek, bijvoorbeeld bij het aanleggen van windmolenparken. Burgers kwamen de afgelopen jaren vaker in verzet tegen de bouw van windmolens in hun omgeving, beter bekend als het NIMBY- (‘Not In My Backyard’) fenomeen. Het probleem ligt niet zozeer bij de aanleg van de windmolens zelf – de meeste Nederlanders zijn immers voor groene energie – maar het gebrek aan overleg tussen burgers en overheid (Tilburg University, 2025). De oplossing ligt dan ook bij het versterken van de procedurele rechtvaardigheid, waarbij de overheid investeert in het scheppen van vertrouwen, samenwerkingsverbanden met burgers en voorlichtingscampagnes waarin de voordelen worden toegelicht.

Erkennende rechtvaardigheid: welke groepen zijn betrokken?

Om mee te kunnen beslissen en deel te nemen aan distributieve en procedurele rechtvaardigheid, moeten groepen wel eerst erkend worden. De derde vorm van klimaatrechtvaardigheid gaat dan ook over het erkennen van alle betrokken partijen (Vicca en Crabbé, 2022). Dit heeft vooral betrekking op de erkenning van identiteit, waarden, cultuur en rechten van verschillende groepen, waarbij steeds vaker ook niet-menselijke entiteiten genoemd worden (WRR, 2023). Er is steeds meer aandacht voor deze vorm van rechtvaardigheid. Zo worden er rechtszaken voor de natuur gehouden, waarbij de natuur als ‘rechtspersoon’ een stem krijgt in de rechtszaal. Ook gaat het om meer inclusieve vormen van politieke besluitvorming die rekening houden met en ruimte geven aan de stem van inheemse bevolkingsgroepen. Een concreet voorbeeld is de Whanganui-rivier in Nieuw-Zeeland, die in 2017 rechtspersoonlijkheid kreeg. Daarmee werd zowel de rivier zelf als de culturele en spirituele waarden van de Māori (het oorspronkelijke Polynesische volk van Nieuw-Zeeland) erkend in het rechtssysteem (Wijers, 2025).

Door de natuur te erkennen als betrokken partij en rechtspersoon kan de manier waarop we ons als mens verhouden tot de natuur veranderen. Het verschuift de focus van een benadering waarbij de mens centraal staat (de antropocentrische benadering) naar een ecocentrische benadering. Daarbij worden de rechten van ecosystemen en niet-menselijke soorten meegewogen.

Wil je de verschillende mens-natuurbeelden behandelen in de klas, bekijk dan de onderstaande lessenserie.

Over de lessenserie

Hoe verhouden we ons tot de natuur?

Wat betekent het wanneer we het hebben over ‘de natuur’? En, hoe verhouden mensen zich tot de natuur? In deze lessenserie maken leerlingen kennis met de verschillende visies op relatie tussen mens en natuur én onderzoeken ze hoe dit terug komt in de standpunten van politieke partijen.

Lees meer

Restauratieve rechtvaardigheid: wie herstelt de schade?

De laatste vorm van klimaatrechtvaardigheid richt zich op het herstellen en compenseren van gerealiseerde nadelen of het verzachten van de effecten van klimaatverandering. Theoretische principes die achter restauratieve rechtvaardigheid schuilgaan zijn verantwoordelijkheid en solidariteit. Het is gericht op het verleden en stelt de vraag: wie herstelt de geleden schade? Restauratieve rechtvaardigheid richt zich op een eerlijke verdeling van verantwoordelijkheid, maar dan achteraf. Hoewel de CO₂-uitstoot en de daaruit voortvloeiende klimaatschade ongelijk verdeeld zijn, hoeft het dus niet te betekenen dat de gevolgen niet meer hersteld kunnen worden. Hierdoor kan het ook functioneren als compensatie van landen die meer klimaatverandering veroorzaken of minder gevolgen ervaren.

Zo is tijdens de COP27 in Egypte in 2022 een stap gezet richting restauratieve rechtvaardigheid door het Loss and Damage Fund, een klimaatherstelfonds voor landen die de grootste schade lijden (Fund for Responding to Loss and Damage [FRLD], z.d.). Dit herstelfonds probeert ervoor te zorgen klimaatschade te compenseren met een financiële bijdrage aan de landen die ‘loss en damage’ oplopen. Een financiële bijdrage is echter niet de enige manier om te kunnen compenseren voor de geleden schade. Zo kunnen er tussen landen uitwisselingen georganiseerd worden om bijvoorbeeld via technologische innovaties betere verdedigingsmechanismes tegen overstromingen of droogte te realiseren. Ook kunnen hulpacties in gang worden gezet om ervoor te zorgen dat klimaatschade opgeruimd wordt, huizen gerestaureerd worden en gebieden weer leefbaar worden.

Waarom klimaatrechtvaardigheid in de klas?

Klimaatrechtvaardigheid kent dus verschillende dimensies en gaat in de kern om een ethische afweging van omgang met maatschappelijke ongelijkheden. Door leerlingen te laten nadenken over distributieve, procedurele, erkennende en restauratieve rechtvaardigheid, krijgen zij inzicht in de complexiteit van het klimaatvraagstuk en worden ze uitgedaagd om na te denken over wat rechtvaardig handelen en verantwoordelijkheid nemen eigenlijk betekent. Is het wel eerlijk dat ons afval over de schutting wordt gegooid? Zo ja, hoeven we hier dan helemaal niet meer over na te denken? En zo nee, wat is dan wel een rechtvaardige manier om hier mee om te gaan? En: bestaat er überhaupt rechtvaardig klimaatbeleid?

Wil je het onderwerp klimaat(on)rechtvaardigheid verder behandelen in de klas, neem dan een kijkje bij onderstaande les, die de ongelijke gevolgen van klimaatverandering op een interactieve manier voelbaar maakt.

Over de les

Position walk: ervaar klimaatonrecht-vaardigheid

Klimaatonrechtvaardigheid is complexer dan het soms lijkt. Deze position walk is ontworpen om klimaatonrechtvaardigheid te kunnen ervaren. Leerlingen leven zich in in hoe verschillende mensen klimaatproblematiek en oplossingen anders ervaren. Misschien is de reflectie nog wel het belangrijkste onderdeel van deze les. Wat betekent het nu precies als jij een stap naar voren mag doen